باغ موزه قصر؛ از قصر تا زندان
در دوران فتحعلی شاه، سال 1177، قصر قاجار در مزارع اطراف روستای خرم آباد ساخته شد؛ این روستا در آن دوران ییلاق شمال تهران بود و در نزدیکی جاده شمیران قدیم قرار داشت. این بنا دارای بخش های بیرونی، اندرونی، استخر و کلاه فرنگی می باشد که محل زندگی خاندان قاجار بود. جهانگردانی که در آن زمان به ایران سفر کرده بودند، روایت هایی از قصر قجر داشتند زیرا که این بنا یکی از مهمترین بناهای آن روز تهران به شمار می رفت. یکی از جهانگردان به نام ژوبر در این باره گفته بود «قصر قاجار بر فراز تپه ای واقع شده و بنایی است بسیار زیبا و ساخته شده با آجر، که باغ وسیعی بر آن احاطه دارد. نهر آبی از وسط باغ جاری است که پس از تشکیل حوض ها و فواره ها در جلگه زیر دست گم می شود». جیمز موریه هم این قصر را یکی از دو عمارت ییلاقی سلطنتی مشهور تهران نام برد.
محمد شاه به عنوان یکی دیگر از شاهان دوران قاجار، ترجیح داد بنایی در دامنه البرز برای خود بسازد؛ در نتیجه در دوران محمد شاه، قصر قجر متروک می شود و به نوشته یکی از جهانگردان اروپایی بیم آن می رفته که کم کم به ویرانه ای بدل شود. در دوران ناصرالدین شاه، قصر قجر به یک اردوگاه نظامی تبدیل شد و در زمان مشروطه قصر قجر پایگاه نظامی حکومت به شمار می رفت که در اختیار مشروطه خواهان قرار گرفت؛ این کارکرد نظامی قوی و قوی تر شد تا اینکه در کودتای سوم اسفند عده ای از بازداشت شدگان در قصر قاجار محبوس شدند و برای اولین بار از این ساختمان به عنوان زندان استفاده شد.
در دوران مظفرالدین شاه این قصر به دست ژاندارمری افتاد و مدتی به یک ویرانه تبدیل شد؛ در این دوره قسمتی از این قصر بر اثر باران شدید و سیل، تخریب و تنها بخش هایی از آن بجا مانده است. بعد از کودتا، قصر به حالت متروک درآمد و ویرانه ای بیش نبود تا اینکه در سال های اولیه حکومت رضاشاه و به موازات نوسازی تشکلات اداری، مهندس مارکوف روسی مامور شد وضع زندان های ایران را بررسی کند. در نهایت قصر قجر برای ساخت نخستین زندان مدرن ایران در نظر گرفته شد که آغاز ساخت آن در سال1307 و پایان آن آذر 1308 با 190 اتاق و گنجایش 800 زندانی بود. این زندان تا قبل از سال 40 شمسی که زندان اوین ساخته شود، تنها زندان پایتخت بوده است؛ زندان قصر بعد از انقلاب اسلامی محل حبس زندانیان غیر سیاسی شد و در سال 1382 و به دلیل وجود زندان در فضای شهری و بافت قدیمی بنا تعطیل و سرانجام در سال1391تبدیل به موزه ملی شد. باغ موزه قصر در سال 1397 موفق به کسب عنوان موزه برتر سال گردید و در این موزه اسناد تاریخی بسیاری از دوران پهلوی اول و دوم موجود است.
این قصر دارای بنایی سه طبقه با چهار برج در چهار طرف آن می باشد که طبقه سوم آن شامل اتاقی بزرگ است؛ این اتاق به چهار طرف مشرف بوده است. بر دیوارهای بنا تصاویری از شاهزادگان قاجار نقش بسته بود و در بین تصاویر جنگ های چنگیز خان مغول و تیمور لنگ نیز به چشم می خورد.
بعد از کودتای 1299 هجری قمری و روی کار آمدن رضاخان، سقف ساختمان نظمیه با توپ ویران شد و تمام زندانیانی که در ساختمان بلدیه بودند، همگی آزاد شدند. سرتیپ درگاهی، رییس نظمیه آن زمان تقاضای یک محل وسیع برای به بند کشیدن مخالفان کرد. از این روی رضاخان، نیکلا مارکوف را برای بررسی و احداث زندانی جدید انتخاب کرده و بعدها با احداث زندان قصر، این ساختمان به نام مارکوف نام گرفت. اولین زندانی این زندان سرتیپ درگاهی سازنده همین زندان بود، که دو روز بعد از افتتاح آن، زندانی شد. در دوران پهلوی دوم، ساختمان های متعددی به مجموعه اضافه شد، از جمله ساختمان شماره 2 موسوم به زندان سیاسی که به ابتکار تیمسار رزم آرا بنا شد.
معماری باغ موزه قصر به شکل دایره و با وسعتی در حدود69000 مترمربع است. این بنا دارای سه طبقه است که بالکن هایش به جای پنجره با نرده محافظت شده است؛ به همین دلیل هوای داخل سلول در تابستان گرم و در زمستان بسیار سرد است؛ همچنین در زیر بنای زندان قصر، چشمه آب خنکی وجود داشت و زندانیان بعد از ورود به زندان به آنجا می رفتند و کتک می خوردند؛ سپس از آب خنک چشمه می نوشیدند و به بندهایشان منتقل می شدند. اصطلاح آب خنک خوردن که به معنای زندان رفتن بود، از همین جا رواج یافت.
به دلیل نظامی بودن منطقه ای که عمارت کلاه فرنگی در آن قرار داشت، امکان مرمت و تعمیر ساختمان وجود نداشت؛ به همین دلیل امروزه ساختمان کلاه فرنگی از بین رفته و تنها کاخ اصلی عمارت باقی مانده است. عمارت کلاه فرنگی در سال 1346 در لیست آثار ملی ایران ثبت شد.
با توجه به توضیحاتی که اوژن فلاندن، خاورشناس، معمار و سیاستمدار فرانسوی، در کتابش نوشته است این قصر آینه‌کاری شده؛ دارای آمفی‌تئاتر بود و به نام قصر قاجار شناخته می شد. فلاندن می‌نویسد: «فتحعلی‌شاه قصری جهت تابستانش برپا نموده است که نامش قصر قجر یا تخت قجر می باشد. سطح این قصر بزرگ و قابل توصیف است. باغاتی برای آمفی‌تئاتر و چندین طبقه با پله‌های متعدد دارد و قصر را از پارک جدا می سازند. منازل قصر قجر دارای آینه ها و نقاشی‌هایی است».
اولین پرواز هواپیما در ایران از محوطه قصر قاجار انجام شد. تقریبا ده سال از اولین پرواز در جهان، نوبت به پرواز در ایران رسید. کوزمینسکی خلبان لهستانی قطعات یک هواپیمای بلریو 11 را با کشتی به ایران آورد تا بر فراز تهران پرواز کند؛ پروازی که بسیار پرمخاطره شد. چون در آن زمان تهران فرودگاهی نداشت تا بر روی باند آن فرود بیاید. او به ناچار هواپیما را در میدان مشق بر زمین نشاند؛ هواپیمای آسیب دیده را به محوطه قصر قاجار برد تا تعمیر شود؛ سپس توانست در محوطه قصر قاجار هواپیما را به پرواز در آورد. هم اکنون نمونه ای از این هواپیما برلیو11 در محوطه باغ موزه قصر وجود دارد.
بعد از ورود به فضای امروزی موزه، در ابتدا زورخانه ای قرار دارد که در کنار آن سلول تاریخی می باشد؛ در حال حاضر از این سلول برای نگهداری اسناد و اطلاعات تاریخی زمان قاجار تا پهلوی استفاده می شود و در گوشه یکی از غرفه ها یک گوشی قدیمی آویزان است که صدای فرمان مظفرالدین شاه را می توان شنید.
بعد از ورود به بازداشتگاه صدای آواز بازسازی شده یکی از زندانیان به گوش می رسد. در انتهای راهرو و با گذر از هواخوری زندان، محیط باز قصر قرار دارد که بر اساس معیارهای باغ ایرانی بازسازی شده است. مسجد، برجک دیده بانی، دیوار مخروبه و قدیمی زندان و چند مجسمه نیز از مناظر دیدنی محوطه می باشد؛ پس از آن بندهای سیاسی قرار گرفته است. یکی از قسمت های جالب توجه، سالن ملاقات زندان است که صدای گریه و همهمه به گوش می رسد که در انتهای آن هواخوری زندان به چشم می خورد.
یکی از قسمت های این موزه راهرویی به نام شب آخر است که برای زندانیان محکوم به مرگ استفاده می شده است؛ بعد از آن سلول های تنگ و باریکی قرار گرفته است و در نهایت درب های بزرگ آهنی انتهای زندان را نشان می دهند. این بنا که امروزه به زندان قصر شهرت دارد، بنایی است که بر قصری بازمانده از دوره قاجار ساخته شده است؛ این مساله دلیل نامگذاری آن می باشد.
