عمارت مسعودیه؛ بازمانده ای با شکوه از هنر قاجاریه

عمارت مسعودیه در زمینی در حدود یک و نیم هکتار در نزدیکی میدان بهارستان احداث شد. نام این عمارت از نام فرزند ناصرالدین شاه قاجار گرفته شد؛ مسعود میرزا حاکم اصفهان بود و لقب ظل السلطان یعنی سایه شاه را داشت؛ مسعود میرزا دستور احداث این بنا را در سال 1295 صادر کرد. آنچه امروزه به عنوان باغ عمارت مسعودیه برجای مانده در واقع نیمه غربی این عمارت می باشد. این مجموعه شامل هفت عمارت است و به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت قاجار، به دلیل مسافرت های ناصرالدین شاه و جانشینانش؛ و همچنین اعزام هنرمندان و محصلین ایرانی به اروپا، سبک و شیوه ای در معماری این دوره آغاز شد که تلفیقی از معماری بومی و معماری غربی می باشد. بدین سان در بسیاری موارد هنر و معماری قاجار تحت تاثیر هنر غربی قرار گرفت؛ در این تاثیرپذیری، هنرهای وابسته به معماری همچون گچبری، آیینه کاری، کاشی کاری رونق یافتند. در دوره قاجار ساخت کاخ، باغ، کوچه ها و خیابان ها شکلی نوینی گرفت و سیمای شهر را متفاوت از قبل کرد. یکی از این باغ ها، باغ نگارستان بود که در سال 1222 هجری قمری و در جنوب آن باغ نظامیه ساخته شد.

مسعود میرزا هیچ گاه ولیعهد نشد زیرا مادرش از ایل و تبار قاجاری نبود. او همچون پدران خود علاقه به احداث و ساخت عمارت و باغ ها داشت و در زمانی که حاکم اصفهان بود تصمیم گرفت باغ نظامیه را خریداری کند و با نام خود عمارتی برای خود بسازد؛ این عمارت با این هدف ساخته شد که هرگاه وی از اصفهان به تهران سفر کند، به عنوان اقامتگاه مورد استفاده او قرار گیرد. این عمارت علاوه بر اقامتگاه مسعود میرزا، محل برگزاری مهمانی های خاص او با سفرا و بازرگانان خارجی نیز شد. عباس میرزا علاوه بر احداث این عمارت، از حاکمانی به شمار می رود که اهل قلم و کتاب بود و کتابی با عنوان تاریخ مسعودی را نوشت. مسعود میرزا کمی قبل تر از سقوط قاجار فوت کرد و فرزند او چند سال پس از مرگش، عمارت مسعودیه را به دختر صدراعظم، همدم السلطنه فروخت؛ سپس این عمارت توسط رضا شاه خریداری و وقف وزارت معارف شد.

عمارت مسعودیه در طول پنج سال به دست معماری هنرمند به نام استاد معمارباشی ساخته شد؛ هرچند تعدادی دیگر از هنرمندان در ساخت این عمارت مشارکت داشتند. بر روی در ورودی نیز نشانی از معمار عمارت و ارادت ظل السلطان به او و سال تاسیس دیده می شود. این عمارت شامل دیوانخانه، سفره خانه، حوض خانه، حیاط و عمارت سید جوادی، حیاط و عمارت مشیری، حیاط و عمارت خلوت، عمارت سردر، عمارت سردر کالسکه رو، باغ و عمارت دیوانخانه و بنای یک طبقه با زیر زمین می باشد. این باغ دارای دو قسمت بیرونی و اندرونی بوده که امروزه از بخش اندرونی آن اثری باقی نمانده است. آنچه امروزه وجود دارد، قسمت بیرونی مجموعه می باشد که دارای هفت عمارت است که به وسیله حیاط های به یکدیگر متصل شده است. این باغ به وسیله ستون های آجری و نرده های چوبی به دو قسمت غربی و شرقی جدا شده اند؛ اما امروزه اثری از این نرده ها وجود ندارد.

در حیاط اصلی، یک محور کالسکه رو وجود دارد که تا حیاط مقابل دیوانخانه ادامه می یابد. حیاط مقابل دیوانخانه دارای یک حوض مدور است که به شعاع حدودا دو متر گرداگرد آن را با آجر فرش کرده بودند و برای چیدمان گل به صورت شعاعی از آن استفاده می کردند.

در دوره قاجار خلاقیت فضایی ارزش پیدا می کند که موجب شکل گیری تنوع فضاها و فضاهای نوینی می شود؛  بدین لحاظ در جایگاه برتری نسبت به معماری دوره های قبل قرار می گیرد. هفت کتیبه تاریخی در بخش های مختلف عمارت مسعودیه قرار دارد: دو کتیبه در سردر اصلی، یک کتبیه در سردر کالسکه‌رو، دو کتیبه در عمارت دیوان‌خانه و دو کتیبه نیز در عمارت مشیریه. هنر گچبری به دلیل خاصیت فرم پذیری، چسبندگی و رنگش یکی از هنرهای وابسته به معماری بود که در این بنا نیز زیبایی چشمگیری را در فضای داخلی و بیرونی ایجاد کرده است. گچبری ها در طول تاریخ معماری علاوه بر جنبه زیبایی، دیوارها را از آسیب رطوبت نیز حفظ می کرد؛ همچنین استفاده از آن ساده و ارزان بوده است. این عمارت دارای تزئینات دیگری همچون آجرکاری، مقرنس کاری، کاشی کاری، آینه کاری، تزئینات چوبی و فلزی، نقاشی دیواری نیز می باشد؛ اما گچبری، کاشی کاری، آجرکاری و تزئینات چوبی بیشتر از بقیه تزئینات به چشم می خورد؛ چوب با سطوح گسترده ای همچون سقف ها در تزئینات داخلی استفاده شده است. نقوش کاشی کاری در نماهای بیرونی بیشتر معرق با نقوش هندسی و در فضاهای درونی گل و بته و ملازمان و غلامان می باشد. پنجره های مشبک برای نورگیری در اندازه مختلف در این بنا وجود دارد. در این تزئینات از الگوی نئوکلاسیک اروپایی، الگوی اسلامی و نقش مایه های ایران باستان بهره برده شده است.

عمارت مسعودیه به دلیل علاقه ظل السلطان به نشان دادن عظمت و مقام خویش، به عنوان جانشینی برای کاخ گلستان احداث شد. در کلیه بخش های آن و تزئینات سعی شده است از شکوه و عظمت عمارت بادگیر و تخت مرمر الهام گرفته شود. عمارت صد و پنج ساله تاریخی قاجار در زمان اعتراض های مشروطه خواهان و ترور محمد علی شاه، به توپ بستن مجلس، دچار آسیب های زیادی شد.

بسیاری از اولین مکان های مهم فرهنگی همچون کتابخانه، وزارت آموزش و پرورش در این عمارت شکل گرفت. اولین کتابخانه رسمی کشور در یکی از اتاق های این عمارت در سال 1304 تاسیس شد که بعدها کتابخانه ملی را بر اساس همین کتابخانه بنا نهادند. علاوه بر کتابخانه، اولین موزه ایران نیز در اتاقی از این مجموعه قرار داشت که مجموعه ای بود از عتیقه هایی که از نقاط مختلف ایران جمع آوری شده بودند؛ این مجموعه بعدها به موزه ملی ایران منتقل شد. بین سال های 1342 تا 1345 قسمتی از این عمارت به آموزش اختصاص داده شد و به مدت یک سال نیز به دانشکده افسری اختصاص پیدا کرد. در سال 1345 اولین وزارت آموزش و پرورش کشور در این محل شروع به کار کرد.