حمام نواب؛ بنایی جا مانده از دوره قاجار
حمام نواب در محله عودلاجان شرقی، نزدیک بازارچه نواب قرار دارد؛ این بنا در سال 1385 با شماره ثبت 16225 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. درباره تاریخچه و زمان ساخت این بنا اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ عده ای آن را متعلق به اواخر دوره صفوی و عده ای دیگر آن را به دوره قاجار نسبت می دهند. در قدیمی ترین نقشه تهران که متعلق به دوره صفوی می باشد، نام حمام نواب یاد شده است؛ در ضمن نحوه تقسیم بندی فضاها و عناصر معماری مانند سربینه، ورودی، هشتی، میان در، خزینه، گرمخانه، چال حوض و همچنین قدمت لایه های آهک موجود در گرمخانه فرضیه ساخت این حمام را به اواخر دوران صفوی مرتبط می سازد. از طرف دیگر ساخت این حمام را به دو خواهر به نام های سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون که دو دختر حاج نواب و از نوادگان قاجار و سرشناس محله بودند نسبت می دهند؛ این دو خواهر با حمایت پدر این بنا عام المنفعه را ساختند.
محله عودلاجان در گذشته محل زندگی افراد سرشناس بوده است و این حمام مورد استفاده افراد رده بالای جامعه قرار می گرفت؛ همچنین گفته شده ناصرالدین شاه هم از این حمام استفاده کرده است. این حمام تا زمان پهلوی هم مورد استفاده درباریان پهلوی بوده تا اینکه به مرور زمان در خانه ها، حمام شخصی ساخته شده و حمام عمومی از رونق افتاد. در ایران و در بسیاری از کشورهای دنیا، بازار، حمام و قهوه خانه محلی برای تعامل اقتصادی، فرهنگی، تجاری و ارتباط های روزمره بوده به همین خاطر از معماری خاصی مانند تزئیناتی همچون کاشی کاری، نقاشی، کادربندی و دکوراسیون سنتی استفاده می کرده اند.
آنچه در این معماری دیده می شود، کادربندی و استفاده آهک روی سطح بنا است که نشانگر شیوه کار معماران عصر قاجار می باشد. مصالح بکار رفته در این بنا شامل آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی است و دارای کتیبه کاشی کاری نیز می باشد؛ همچنین در این بنا از مقرنس کاری استفاده شده که بر اثر مرمت غیر اصولی از بین رفته است. حمام نواب دارای سقفی گنبدی با شیوه آجر چینی و با ورودی های طاقی شکل با کاشی های آبی و سورمه ای است و سقف آن دارای نورگیرهایی است که دارای شیشه های رنگی می باشد. وجود این نورگیرها در این حمام سبب شده نیازی به نور مصنوعی وجود نداشته باشد؛ همینطور پشت بام حمام دارای گنبدهای آجری کوچک و بزرگ با شیشه های رنگی، نور حمام را تامین می کند.
این حمام بزرگترین چاله حوض (حوض بزرگ با آب سرد) تهران را دارد و مساحتی با بیش از هزار متر مربع با پله هایی از کف بازار پایین تر قرار گرفته است و از آب قناتی معروف به نام حاج علیرضا تامین می شود. در دوره قاجار تهران دارای 182 حمام بوده که تنها تعداد اندکی از آنها باقی مانده که حمام نواب یکی از بناهای جا مانده از دوران قاجار می باشد؛ یکی دیگر از دلایل معروفیت این حمام استفاده آن در فیلم قیصر در سال 1348 می باشد.
