صف سلام؛ سبک نقاشی درباری
در گذشته و در دربار قاجار مراسم هایی برگزار می شده که در آن به شاه سلام می کردند و از این مراسم نقاشی هایی کشیده شده؛ صف سلام فتحعلی شاهی نیز یکی از مراسم های سلام را نمایش می دهد؛ البته صف سلام قبل از قاجار و در دوران عباسیان و صفویان نیز رواج داشته است. این نمونه نقاشی ها در مکتب نقاشی «صف سلام» قرار می گیرد که کاملا ایرانی محسوب می شود. این سبک از نقاشی حدود پنجاه سال دوام می آورد و بعد از آن نقاشی اروپایی جایگزین آن می شود؛ متاسفانه این سبک نقاشی ایرانی از بین می رود زیرا پادشاهان قاجار تمایل به وارد کردن فرهنگ غربی داشته اند و به مرور صف سلام نادیده گرفته شد. امروزه تابلوها و دیوارنگاره های صف سلام یکی از معروف ترین آثار هنری بازمانده از دوره قاجار می باشد که مراسم نوروز و تشکسل صف برای سلام به شاه را ترسیم کرده است. شاهزاده ها واعیان در این مراسم برای دست بوسی به ملاقات شاه می رفتند و هر کدام صله ای از شاه دریافت می کردند. این مراسم در دوره قاجار در ایوان مرمر کاخ گلستان انجام می شد و شاه تاج کیانی بر سر می گذاشت و بازوبند دریای نور و تاج ماه را به بازو خود می بست. در این مراسم دو مراسم سلام خاص و سلام عام وجود داشت که اولی با حضور شاهزاده ها و وزرا انجام می شد و دومی بعد از استراحت شاه و با حضور منصب داران دیگر به اجرا درمی آمد. تصویر صف سلام روی تابلو نقاشی در کاخ صاحبقرانیه وجود دارد و دیوارنگاره ای در عمارت باغ نگارستان نیز این مراسم را نمایش می دهد.
این تابلو درونمایه نوروزی دارد و مربوط به رسم روز اول سال است که در آن فرزندان و نوادگان شاه قاجار برای سلام دادن در صف می ایستند. این نقاشی توسط گروهی از هنرمندان اوایل قرن 19 و زیر نظر عبدالله خان نقاش باشی و به سفارش فتحعلی شاه کشیدند و اندازه این تابلو 256 در 442 سانتی متر می باشد. در این دیوارنگاره فتحعلی شاه نشسته بر تخت طاووس با تاج کیانی تصویر شده است و پسرانش در ردیف اول و نوه هایش در ردیف دوم قرار دارند؛ اسامی شاهزادگان در کنار تصویر آنها نوشته شده است. این نقاشی با تکنیک رنگ و روغن بر روی گچ ترسیم سه لتی ترسیم شده است. یکی از نکات جالب توجه در این نقاشی حضور چهره نقاش این اثر، عبدالله خان می باشد؛ چهره نقاش در انتهای ردیف بالا و سمت چپ در کنار آقاجانی معمارباشی قرار گرفته است.
در زمان فتحعلی شاه و با دستور وی خانه ای وقفی با نام عمارت شاهی در کنار حرم حضرت معصومه ساخته شد تا زائران و شخصیت های خاص در این خانه مستقر شوند. در بخش مخصوص پادشاه، تالاری ساخته شد و چهره بیش از صد تن از شاهزادگان قاجاری توسط محمد علی نقاش باشی در آن ترسیم شد. این عمارت در سال 1338 تخریب شد و این نقاشی های گچی توسط گروه ایزمئو ایتالیا که کار مرمت آثار تاریخی را انجام می دادند، در قالب 55 قطعه از دیوار جدا شد و به مقبره شاه سلیمان منتقل شد. در سال 1353 خاندان پهلوی این مجموعه نقاشی را برای نصب در موزه نگارستان به تهران منتقل کردند اما یک قطعه از این 55 قطعه در مقبره شاه سلیمان باقی ماند که در سال های بعد به موزه آستانه حضرت معصومه منتقل شد. برای هر قطعه از این اثر شناسنامه آسیب شناسی و مستند نگاری تهیه شده و هر کدام که نیاز به حفاظت و مرمت داشتند، کارهای لازم بر روی آنها صورت گرفته است. بعضی از کارشناسان معقتد هستند چندین نقاشی سلام به صورت کپی وجود دارد و صف سلام در ابتدا دارای تصویر 150 شاهزاده بوده است که به 100 نفر کاهش پیدا کرده است. زیرا که در سفرنامه ناصرالدین شاه تعداد شاهزاده های قاجاری نقاشی شده روی دیوار عمارت شاهی در قم 150 نفر نوشته شده اما در سفرنامه صاحب جم تعداد شاهزاده های فتحعلی شاه در صف سلام 110 نفر اعلام شده است؛ امروزه این تابلو دارای تصویر 100 شاهزاده می باشد. هم اکنون تابلوی صف سلام بر اساس موقعیتی که در زمان خلق اثر در عمارت شاهی قم داشته در تالار فروزان فر باغ نگارستان نصب شده است.
