قلعه سریزد
روستای تاریخی سریزد دارای قدمت 2۵۰۰ ساله، پنجمین روستای نمونه گردشگری ایران به شمار می رود که در ۵ کیلومتری شهرستان مهریز و ۴۰ کیلومتری جنوب شهر یزد واقع شده است. نتیجه مطالعه باستان شناسان بر سفال های به دست آمده از این منطقه نشان می دهد که این روستا در دوره حکومت سلجوقیان، ایلخانیان و صفویان پررونق‌ترین روزگار خود را طی کرده است. قلعه روستای سریزد به عنوان مهم ترین بنای تاریخی این روستا شناخته می شود که قدمت آن به حکومت ساسانیان (قرن ۳ تا ۷ میلادی) مربوط می شود؛ این قلعه در شهرستان مهریز در روستای سریزد واقع شده است و از سال 1354 به عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این دژ یا قلعه دارای پلانی مستطیل شکل است که بیش از 8 هزار متر‌مربع مساحت دارد؛ این پلان براساس سبک معماری دوره ساسانی طراحی و ساخته شده است؛ این پلان شامل دروازه تـاشو ورودی، دیواره‌های خشتی، دژ دولایه، بارو، شش برج کوچک دفاعی، راهروها، طاق های ضربی، خانه ها، اتـاق ها و پستو هـا است. این قلعه در قدیم کاربرد نظامی نداشته و از بزرگ ترین و قدیمی ترین صندوق امانات بانکی ایران و جهان به شمار می رود؛ در آن علاوه بر مسکوکات، اشیاء قیمتی، طلا، غلات و آذوقه نیز نگهداری کردند. برای حراست از این اموال دورتا دور قلعه، خندقی بزرگ به عرض 6 متر و عمق تقریبی 3 تا 4 متر وجود داشته است تا در موارد حساس، نگهبانان آن را پر از آب کرده و از ورود دشمن جلوگیری کنند؛ علاوه بر آن، این قلعه دارای دو دیوار متحدالمرکز تودر تو با برج و باروهایی بلند است که توسط خندق محصور شده است.
این قلعه دارای دو درب بوده است که یکی به عنوان درب اصلی و دیگری به عنوان درب پشتیبان مورد استفاده قرار می گرفته است؛ درب اصلی متحرک بوده و به وسیله طناب و قرقره هایی از سمت پایین به بالا باز و بستهمی شد؛ به جهت امنیت قلعه، زمانی که در اصلی توسط دشمن شکسته می شد و دشمن به درون قلعه راه می آمد، در دوم قلعه به جهت جلوگیری از ورود دشمن بسته می شد. در داخل قلعه اتاق های فراوانی وجود داشت که هر کدام دارای درب و کلیدی مجزا بود؛ مردم از آن اتاق ها برای نگهداری و ذخیره سازی اشیاء گرانبها استفاده می کردند؛ هر خانواده ای برای نگهداری اشیا قیمتی اش حجره ای داشت؛ همچنین زمانی که به این روستا حمله می شد مردم در این قلعه پناه می گرفتند و به صورت موقتی در آن زندگی می کردند. قلعه سریزد دارای یک چاه در خیابان اصلی است که از آن برای دفاع در برابر دشمن استفاده می کردند؛ زمانی که قلعه سریزد توسط دشمن محاصره می شد، از چاه به‌عنوان مخفیگاه زنان و کودکان استفاده می کردند؛ همچنین آب چاه برای شستشو نیز در مواقع عادی مورد استفاده قرار می گرفت.
در اطراف قلعه برج و بارو هایی قرار دارد که دارای سه طبقه هستند؛ از این برج ها برای نگهبانی استفاده می کردند و طبقات با کمک پله های مارپیچ به هم متصل می شدند. در هر طبقه روزنه هایی وجود دارد که برای تیراندازی مورد استفاده قرار می گرفت و پشت بام برج ها، دیواری به ارتفاع یک و نیم متر دارد که به عنوان جان پناه کاربرد داشتند. در زیر دیوار جان پناه، سوراخ هایی با شیب تند به طرف بیرون ایجاد شده بود که از آنجا برای ریختن خاکستر، شن داغ، آب جوش و قیر مذاب بر سر مهاجمان و دشمنان استفاده می کردند و حالت دفاعی داشت. درهای دوم و سوم ورودی با پوششی از فلز پوشیده شده بود؛ بدین وسیله علاوه بر استحکام بنا، از سوزاندن آن جلوگیری می کردند.
فضای اصلی و مرکزی قلعه شامل انبارها، خانه ها و اتاق های مسکونی بوده است؛ همچنین درب ورودی قلعه در سمت شمال قرار داشته که بر روی خندق مقابل آن پل متحرکی نصب شده بود که به هنگام شب به کمک طناب و قرقره بلند می شد و در پشت دروازه قرار می گرفت؛ بدین شکل راه ورودی در ساعاتی از شبانه روز بسته باقی می ماند و با برداشتن پل متحرک از روی خندق، ارتباط داخل و خارج قلعه از یکدیگر قطع می شد. بعد از گذر از روی خندق، محوطه هشتی قرار داشت؛ در محوطه هشتی سه درب دیگر وجود داشت که دو تا از آنها به طرف راست و چپ باز می شد و به طرف میان حصار خارجی و دیوار داخلی قلعه که محل نگه داری احشام و چهار پایان بود راه داشت. درب سوم، مقابل دروازه اصلی قرار و به محل مسکونی قلعه راه داشت؛ کوچه اصلی قلعه در امتداد درب اصلی و در جهت شمال به جنوب قرار گرفته و تا انتهای ضلع جنوبی قلعه امتداد پیدا می کرد.
در سمت راست و چپ هر طرف، 6 کوچه فرعی دیگر در نظر گرفته شده بود که طول هر کدام حدود 50 متر بود؛ در طرفین کوچه های فرعی، خانه مسکونی افراد قلعه در 3 طبقه احداث شده بود. در دو طبقه کوچه اصلی دو ردیف پلکان ساخته شده که ارتباط مسکونی ساکنان را بایکدیگر برقرار می ساخت؛ علاوه بر آن در کوچه های فرعی نیز پلکانهایی برای ایجاد ارتباط بین طبقات در نظر گرفته شده بود. خانه های قلعه هر کدام بیش از دو اتاق نداشتند و حداکثر زیر بنای آنها به بیش از 30 متر مربع نمی رسید. اتاق ها تو در تو بودند و در جوانب آنها طاقچه ها، رف ها و در انتهای آن محل هایی برای قرار دادن خمره های بزرگ جهت ذخیره کردن مواد غذایی ساخته می شد؛ همچنین در کف اتاق ها سوراخ هایی جهت مخفی کردن خمره ها ایجاد می کردند.
در معماری قلعه تزئیناتی نظیر کادربندی و شومینه سازی دیده می‌شود؛ همچنین در دو طرف راهروها، حجره هایی قرار گرفته اند که هر کدام از حجره ها دارای درب و کلیدی مجزا برای ذخیره سازی اشیاء گرانبهای روستاییان بوده است. قلعه سریزد در دوره صفویه، در سه طبقه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در دوران معاصر نیز برای جلوگیری از تخریب مورد مرمت قرار گرفته است.
