مروری بر کتاب فرهنگ اسلامی در اسپانیا

تیتوس بورکهارت، ترجمه: مهرداد وحدتی دانشمند، انتشارات حکمت جاویدان

فریماه فاطمی( دکتری پژوهش هنر دانشگاه الزهرا)

 

تیتوس بورکهارت هنرشناس و اندیشمند سوئیسی-آلمانی از جمله نویسندگانی است که در هنرهای اسلامی و سنتی پژوهشهای فراوانی ارائه کرده است. این کتاب باعنوان فرهنگ اسلامی در اسپانیا، از موارد مورد توجه نویسنده در زمینه فرهنگ و هنر اسلامی است. بدین منظور و برای درک عمیق فرهنگ اسلامی در اسپانیا به بررسی و تشریح ارزشهای آن پرداخته شده است تا در سایه آن به نتایج جامع تری از فرهنگ این منطقه اسلامی دست یابیم. بنابراین مواردی که در فرهنگ این منطقه به صورت مستقیم و غیرمستقیم تاثیر بسزایی داشته اند، در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.

در اسپانیا فرهنگ اسلامی مورها به قدمت هشت و نیم قرن میرسد که از دوره مروونژی تا دوره رنسانس ادامه یافت. موروها از ساکنان مغرب یا بخش باختری جهان اسلام بودند که از اسپانیا تا تونس امتداد داشت. یکی از بناهایی که نمایانگر فرهنگ موری در اوج شکوفایی است، مسجد جامع قرطبه می باشد که در این کتاب به بررسی معماری، سازه های نامتعارف و قوسهای آن و دیگر بناهای قرطبه از جمله شهر سلطنتی مدینه الزهرا پرداخته شده است.

از موارد مورد توجه در شناخت فرهنگ یک سرزمین، بررسی دین در آن منطقه است. موروها توانستند هم زیستی بین  امتهای مسلمان، یهودی و مسیحی برقرار کنند که تحت حکومت عربها باشد. و این سه دین را راههای متفاوت برای رسیدن به هدفی واحد می شماردند. در بررسی خلافت، میتوان به این نتیجه رسید که خلافت عبدالرحمن سوم باعث بزرگترین دوران وحدت و برترین شکوفایی اسپانیای موری شد. حکم دوم، حامی علم و هنر بود و 400 هزار جلد کتاب در دوره او تالیف و مورد حمایت قرار گرفت.

در این دوران هسته شهر بازار آن شناخته می شد که متشکل از شبکه فشردهای از کوچه های باریک با ردیف هایی از دکانها بود و این از ویژگیهای شهر عربها محسوب می شد. تقویم قرطبی ها علاوه بر جنبه های نجومی و زراعی کاربردهای پزشکی نیز داشت. آنها اعتقاد داشتند که حرکات سالیانه اجرام سماوی در طبایع چهارگانه تغییراتی می دهد. همچنین آنها برای موسیقی و اثرات مثبت آن اهمیت بسزایی قائل می شدند و کار موسیقی را احیای توازن نفس می دانستند به همان شکل که دارو توازن مزاج های بدن را احیا می کند. در این بخش درباره موسیقی در اسپانیا و موسیقیدانانی چون زریاب صحبت شده است.

زبان و شعر یکی از ابزارهای بیان روح الهی و نبوغ عربها و از موارد متشکل یک فرهنگ محسوب می شود. در این دوران، وحدت درونی در صوت و رویداد یا واژه و عمل در ساختار زبان عربی نمایان شد و زبان عرب نوعی عمل بنیادی شناخته می شد که ارتباط بین خاص و عام را برقرار می ساخت و این مورد برای عربها جنبه حیاتی خاصی دارد. همچنین عربها در این منطقه به تصویر یک سلحشور در ارتباط با فضائل مردانه و تمجید از زن در اسلام می پرداختند.

در بخش نگرش فلسفی درباره آشتی فلسفه ارسطو و افلاطون، توسط دانشمندان عرب پرداخته شده است. آنها محوری استوار در اختیار داشتند که کلیه دیدگاهها را به واقعیت ارجاع میدادند و این محور همان آموزه وحدانیت الهی نام گرفت. همچنین درباره کثرت در وحدت و وحدت در کثرت نیز نظریاتی مطرح شد. علم و ایمان از دیگر موارد موثر در درک فرهنگ محسوب می شود. کتاب احیاء علوم دین، کامل کننده اندیشه در آن عصر شناخته می شد که فلسفه و کلام را در نهایت قرار داد. از نظر غزالی معنای ژرف متن از راه تجربه عرفانی یا کشف و شهود به دست می آید در حالی که ابن رشد معتقد بود که از راه استدلال به دست خواهد آمد. در این بخش درباره ابن عربی که از فیلسوفان عربی بود و سازگاری دین و فلسفه را مطرح کرد نیز مواردی مطرح شده است. همچنین درباره صوفیان توضیحای ارائه شده است، صوفیانی که میان ظاهر و باطن دین و میان پوسته و مغز تفاوت قائل می شدند. در نهایت و در انتهای کتاب به بررسی و معرفی شهر طلیطله که شهر باستانی ویزگوتهاست و غرناطه می پردازد. سخن از غرناطه که به میان می آید از موارد مورد بحث، بدون شک کاخ الحمرا می باشد که در اینجا نیز به تزئینات مربوط به آن و صحن شیران که خود نمادی از بهشت برین است و در پایان حکومت مورها در اروپا بوده، می پردازد. در نهایت هنر غرناطه را استحاله نوری به بلوری بی تحرک معرفی می کند که اجسام جامد را به توده ای از نور متلالی مبدل می سازد.