فتوگرام؛ عکاسی بدون دوربین
فتوگرام تصویری است که بدون دوربین ایجاد می شود؛ بدین صورت که اشیا به طور مستقیم بر روی سطح یک ماده حساس به نور مانند کاغذ عکاسی در معرض نور قرار می گیرند. در این شیوه سایه منفی اشیا بر روی کاغذ ثبت می شود که فرم کلی شی مورد نظر را نشان می دهد؛ در این میان شفافیت اشیا بر نتیجه کار تاثیرگذار است و مناطقی از کاغذ که نور دریافت نکردند سفید خواهند شد و اشیایی که نیمه شفاف یا شفاف هستند، نتیجه نهایی را به سمت خاکستری می برند؛ بدین صورت قسمت هایی که نور کامل دیده اند به طور کامل مشکی می شوند. این روش با استفاده از اتاق تاریک و آگراندیسمان انجام می شد و به جای استفاده از نگاتیو، از قرارگیری اشیا بر روی کاغذ صورت می گرفت که با تایمر و کنترل های دیافراگم قابل کنترل بود. نور تابیده شده به اشیا و صفحه حساس به صورت عمودی می باشد که توسط عدسی صورت می گیرد و نتیجه کار، تصاویری به صورت مثبت و منفی با تاریکی و روشنی بسیار و کنتراست شدید می باشد.
اصطلاح فتوگرام از فتو به معنای نور و گرام به معنای ترسیم کردن گرفته شده است و به دلیل عدم وجود دوربین عکاسی، به عکاسی بدون دوربین نیز شهرت پیدا کرده و علاوه بر این اصطلاح به ریوگراف نیز معروف است. این تکنیک نخستین بار توسط من ری مورد استفاده قرار گرفت. این شیوه با تغییراتی برای اهداف علمی نیز کاربرد پیدا کرد از جمله عکاسی شلیرن با سرعت بالا و در اشعه ایکس پزشکی.
من ری از هنرمندان دادا شخصی بود که با فتوگرام هایش به شهرت رسید و بعدها کریستین شاد با الهام از فتوگرام های دادا عکس هایی را ارائه کرد که با استفاده از قرارگیری تصادفی اشیا بر روی صفحه ای ایجاد شد. من ری در عکس هایش ترکیبی از اشیا مانند شانه، کاغذهای بریده شده و… استفاده می کرد که بعضی از آنها قابل تشخیص و تعدادی نیز غیرقابل تشخیص بودند؛ او همواره بر شانس، تصادف و انتزاع تاکید ویژه ای داشت. من ری در یکی از فیلم هایش با عنوان بازگشت به عقل از این تکنیک در ایجاد تصویر متحرک بهره برد.
هنرمندان دیگری نیز از این تکنیک در آثار خود به طرق مختلف بهره بردند؛ از جمله تئودور رزاک، پیت زوارت، برونیسلاو شلابس، جولین کولومیر، آندری پاولوفسکی، بکسینکی، هاینز هاجک هالک، کرت وندلند، لینا کولاروا، رنه ماچلر، آندریاس مولاس، تامی سبالوس، کاره ماگنول، آندریاس مولر، فلوریس ام. نیوسوس، آدام فوس، سوزان درگز، کریستین مارکلی، کارن امی فینکل فیشوف.
